حالی که دانش صرف یا تکواژ شناسی (١) صرفاً نوع کلمه (مانند «جامد» یا «مشتق» و «ساده» یا «مرکّب» بودنِ اسم) را بررسی می کند. نقش های گوناگون اسم از این قرارند :
١. نهاد = اسمی که فعل به آن نسبت داده می شود :
الف. کننده کار (فاعل) :
امام خمینی اسلام ناب را اِحیا کرد.
ب. پذیرنده کار (نایب فاعل) :
امام خمینی برای احیای دین به پا داشته شد.
ج. دارای صفت یا حالتی (مُسْندٌاِلیه) :
امام خمینی یک حقیقتِ همیشه زنده است. (٢)
٢. مُسْنَد (بازبَسته) = اسمی که با فعل ربطی به نهاد نسبت داده می شود :
امام خمینی یک حقیقتِ همیشه زنده است.
٣. مفعول = اسمی که فعل بر آن واقع شود :
گهگاه ، ناله شباهنگی روح انسان را می گدازد. (٣)
تنها افعال متعدّی ، مفعول می پذیرند. مفعول معمولا پیش از حرف نشانه (را) می آید.
٤. متمّم (مفعول با واسطه) = اسمی که به وسیله حرف اضافه ، به معنی فعل در جمله بیفزاید :
بدانید که آنچه می کنید در محضر ومنظر خدا است. (٤)
هم فعل متعدّی چنین مفعولی را می پذیرد وهم فعل لازم. به وسیله متمِّم ، این گونه مفاهیم به معنی فعل اضافه می شوند : زمان ، مکان ، غرض ومنظور ، ابزار ، وچگونگی وقوع فعل. مثلاً در جمله بالا ، هر دو متمّ م به وسیله حرف اضافه «در» ، مفهوم مکان را به معنای فعل افزوده اند. حروف اضافه مشهور اینهایند : از ، به ، با ، در ، برای ، بر.
٥. قید = اسمی که بدون واسطه حرف اضافه ، درباره فعل وگاه غیرِ فعل توضیح دهد. ممکن است قید ، خود ، چند کلمه باشد :
در همان دقایق اوّل ، یکدیگر را شناختیم. (٥)
در مثال بالا ، قید شاملِ حرف اضافه (در) ، صفت پیشین (همان) ، متمّم (دقایق) ، وصفت پسین (اوّل) است.
__________________
٢. جمله ای جاودانه از رهبر فرزانه انقلاب اسلامی.
٣. فریاد روزها / ٦٧.
٤. کشتی پهلو گرفته / ١٠٩ (از خطبه حضرت زهرا (علیها السلام)).
٥. از رنجی که می بریم / ٧٥.